Επιστολή Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά προς την μοναχήν Ξένην. (Μέρος Β, περί παθών και αρετής)

«Ο δρόμος μέσα από τον οποίο βαδίζουν οι πολλοί είναι πλατύς και ευρύχωρος. Όσοι τον ακολουθούν αν δεν συγκρατηθούν θα πέσουν τελείως στην απώλεια. Εκείνος που περνάει από το δύσκολο και στενό δρόμο μπαίνει στη ζωή. Για να περάσει όμως εκεί κανείς, δεν μπορεί να είναι φορτωμένος ούτε με τον όγκο της δόξας του κόσμου, ούτε με το φορτίο των χρημάτων, ούτε με τη διάχυση της ηδονής. Ο Κύριος μακαρίζει τους αγωνιστές αυτού του δρόμου λέγοντας: «Μακάριοι είναι οι φτωχοί ως προς την υπεροψία γιατί είναι δική τους η βασιλεία των ουρανών». Μ’ αυτό δείχνει ο Χριστός ότι αποδέχεται και επαινεί τη μετριοφροσύνη της ψυχής. Αυτή η επιθυμία της εσωτερικής πτωχείας εμφανίζεται στους αγίους. Γιατί, υπάρχει περίπτωση να είναι κανείς λιτός και εγκρατής, ή ακόμη και ακτήμων, με τη θέληση του. Να το κάνει αυτό όχι για το Θεό αλλά για τη δόξα των ανθρώπων. Αυτός ο άνθρωπος δεν είναι φτωχός στο πνεύμα. Εκείνος που έχει συντετριμμένο και ταπεινό πνεύμα χαίρεται με τη φαινομενική ευτέλεια και την ταπείνωση. Θεωρεί τον εαυτό του ανάξιο της δόξας και του πλούτου και είναι ο μακαριστός από το Θεό πτωχός, γιατί δε διεκδικεί κάτι για τον εαυτό του. Όσοι άκουσαν και ακολούθησαν αυτό το λόγο του Χριστού εφάρμοσαν τη φράση που αναφέρεται στον εαυτό Του: «Μάθετε από μένα ότι είμαι πράος και ταπεινός στην καρδιά και θα βρείτε ανάπαυση στις ψυχές σας».    Η ψυχή είναι τριμερής και συλλαμβάνεται σε τρείς δυνάμεις: το λογιστικό, το θυμικό και το επιθυμητικό, και νοσεί σε όλα αυτά. Ο Χριστός που τη θεραπεύει αρχίζει τη θεραπεία από το τελευταίο, δηλαδή την επιθυμία. Η επιθυμία τροφοδοτείται από τον μετεωρισμό της διάνοιας, έτσι ώστε το θυμικό και το λογιστικό να είναι πάντοτε ασθενή. Ο Χριστός θεραπεύει κάθε πάθος της ψυχής. Το πρώτο γέννημα του επιθυμητικού είναι η φιλοκτημοσύνη. Η φιλαργυρία φυτρώνει λίγο αργότερα. Ο απόστολος Παύλος την ονόμασε ρίζα όλων των κακών που ακολουθούν και είναι η τσιγκουνιά, η αρπαγή, η κλοπή και κάθε είδος πλεονεξίας που γίνεται δεύτερη ειδολωλατρεία. Όλα αυτά είναι πάθη της ψυχής αφαιρούν την επιθυμία για αγαθές πράξεις. Είναι δυσκολοαπόβλητα και δείγμα απιστίας στην πρόνοια του Θεού. Αυτός που τα ακολουθεί δεν θα ωφελειθεί σε τίποτε γιατί κανενός η ζωή δεν εξασφαλίζεται από τα υπάρχοντα του. Ο σοφός πραγματευτής αφαιρεί και τα αναγκαία ακόμη κατά το δυνατόν και τα προσθέτει στο κεφάλαιο του παραγωγικού και κερδοφόρου εμπορίου που είναι η αγάπη η οποία και πολλαπλασιάζει τη κατάθεση του κεφαλαίου του εκατό φορές.    Το πάθος της φιλοχρηματίας δημιουργεί και το δεύτερο που είναι η φιλοδοξία. Το πάθος αυτό αυξάνεται καθώς προχωρεί η ηλικία, με εξωτερικές εκδηλώσεις τον υπερβολικό καλλωπισμό και την πολυτέλεια των ενδυμάτων που φέρνουν μαζί τους την αλαζονεία και την υποκρισία. Όλα αυτά θα βρούν τέλεια θεραπεία με την επιθυμία της τιμής που προσφέρει στον άνθρωπο ο Χριστός. Με το να θεωρεί ο άνθρωπος προτιμότερη τη δόξα του Χριστού από τη δική του δόξα εφαρμόζει εκείνο που αναφέρεται στον ψαλμό: «Όχι σ’ εμάς, Κύριε, όχι σ’ εμάς, αλλά στο όνομα σου δώσε δόξα». Και αν γνωρίζει ο άνθρωπος ότι έχει επιτελέσει κάτι το επαινετό πρέπει να αποδίδει στο Θεό την αιτία της πράξεως του, και σ’ Αυτόν να αναπέμπει δόξα και ευγνομωσύνη, όχι στον εαυτό του. Έτσι η ψυχή είναι πράγματι χαρούμενη και δεν θα καταληφθεί ποτέ από έπαρση αλλά θα ταπεινωθεί έχοντας πάνω στο Θεό προσηλωμένη τη προσοχή της.    Όσοι ασκούν την αρετή για τη δόξα των ανθρώπων κατασκηνώνουν για πάντα στο χώμα. Ούτε η προσευχή τους δεν ανεβαίνει στον ουρανό και κάθε προσπάθεια τους πέφτει κάτω. Δεν περιβάλλονται από τα φτερά της θείας αγάπης ούτε δέχονται τη δίκαια ανταμοιβή για τους κόπους τους. Μέσα τους υπάρχει το αίσθημα της αιχμαλωσίας και της ταραχής της διάνοιας. Αυτή η τάση της ανθρωπαρέσκειας στην άσκηση της αρετής είναι το πιο λεπτό από όλα τα πάθη. Εκείνος που παλεύει με αυτή την αδυναμία δεν έχει τη δυνατότητα να εξετάσει τους συμβιβασμούς που κάνει εσωτερικά και να αποφύγει την συγκατάθεση. Εξωτερικά μπορεί να φέρεται με νηφαλιότητα, μέσα του όμως μπορεί να ετοιμάζεται τόπος για την υπερηφάνεια και μάλλον μένει αθεράπευτος. Αν κάποιος εξετάσει ακριβώς τα πράγματα θα διαπιστώσει ότι η κενοδοξία είναι εκείνη που με δόλο προξενεί τις περισσότερες πτώσεις και καταντροπιάζει τους ανθρώπους.    Εμείς δεν διδαχθήκαμε να συμπεριφερόμαστε έτσι. Φέρουμε το όνομα του Χριστού και αυτόν έχουμε επόπτη των πράξεων μας. Όλοι όσοι προσέχουν να οδηγούν το ενδιαφέρον τους στο Χριστό κατορθώνουν κάθε τι που είναι το καλύτερο με τη βοήθεια Του και το αναφέρουν στη δική του δόξα, μη επιθυμώντας να αρέσουν στους ανθρώπους. Ο απόστολος Παύλος λέει: «Αν επιθυμούσα να αρέσω στους ανθρώπους δεν θα ήμουν δούλος του Χριστού».    Το τρίτο γέννημα της ασθενούς ψυχής είναι η γαστριμαργία από την οποία προέρχεται κάθε σαρκική ακαθαρσία. Οι αισθήσεις κινούνται διαρκώς με τη φαντασία στις εικόνες, και μέσω των οφθαλμών μπορούν να προσελκύσουν την ακαθαρσία από μακριά. Η Εύα πρώτα είδε ότι «ήταν καλό και ωραίο για να λάβει γνώση», και τότε αφού συμφώνησε με τη καρδιά της, έπιασε και γεύτηκε τον καρπό από το απαγορευμένο δέντρο. Τα σαρκικά πάθη ξεκινούν από τον εμπαθή νου, από εκεί λοιπόν πρέπει να αρχίζει και η θεραπεία. Όπως στην περίπτωση της πυρκαγιάς εκείνος που επιθυμεί να τη σβήσει αν προσπαθεί να περιορίση τη φλόγα από επάνω δεν θα κάνει τίποτε. Πρέπει να αφαιρέσει τα υλικά που καίγονται από κάτω και αμέσως η πυρκαγιά θα μαραθεί. Έτσι και στην περίπτωση των παθών, αν δεν ξηράνεις μέσα σου την πηγή των λογισμών με την προσευχή και την ταπείνωση, και αν δεν πολεμάς με τη νηστεία και τη σκληραγωγία του σώματος ανώφελα κοπιάζεις. Με την ταπείνωση και την άσκηση της προσευχής αγιάζεις τη ρίζα και μετά θα δείς τον αγιασμό και στις πράξεις σου. Το σώμα χρειάζεται πάντοτε την άσκηση και την κατάλληλη εγκράτεια από τα φαγητά. Η προσπάθεια αυτή καθώς αξιοποιείται με την προσευχή που ενεργείται από ταπεινωμένη καρδιά θεραπεύει όλα τα πάθη της σάρκας. Αν λοιπόν επιθυμεί κανείς να αποκτήσει την αληθινή εσωτερική ελευθερία και τον αγιασμό ας αγωνίζεται, ας ασκείται και ας προσεύχεται με ταπείνωση.    Τα φυτά μέσα από τη βία, το κρύο και την παγωνιά του χειμώνα, από το χιόνι και την πάχνη, από τους ανέμους και την ταλαιπωρία που υφίστανται, καρποφορούν. Χωρίς αυτή τη δυσκολία του χειμώνα τίποτα από τα φυόμενα πάνω στη γή δεν θα μπορούσε ποτέ να δώσει καρπούς. Αν κάποιος τα λυπηθεί που ταλαιπωρούνται και τοποθετήσει φράκτες και τα στεγάσει και δεν τα αφήσει να περάσουν από όλη τη δυσκολία του χειμώνα δεν θα πάρει ποτέ καρπό. Πρέπει να τα αφήσει να υποφέρουν για να τα δει την εποχή της άνοιξης να είναι γεμάτα λουλούδια και να στολίζονται με φύλλα και να δίνουν αργότερα εύχυμους βλαστούς και μικρούς καρπούς. Αυτοί οι καρποί αργότερα με τις δυνατότερες ακτινοβολίες του ήλιου, σιγά-σιγά, θα ωριμάσουν και θα γίνουν κατάλληλοι για τροφή και συγκομιδή. Κατά τον ίδιο τρόπο εκείνος που δεν υπομένει γενναία το αληθινά ασήκωτο βάρος των πειρασμών, ακόμη και αν δεν παραλείψει καμιά από τις άλλες αρετές δεν  θα φέρει ποτέ άξιο καρπό. Κάθε πιστός ζηλωτής τελειοποιείται με την υπομονή των εκούσιων και ακούσιων πόνων και πειρασμών, από τους οποίους άλλοι εισβάλουν από έξω και άλλοι έρχονται από μέσα. Είναι απαραίτητη η δική μας θέληση να υπακούσουμε στον γεωργό των ψυχών μας για να επιτύχουμε τη θεία ευλογία. Ταυτόχρονα είναι ανάγκη να συνηθίσουμε να περιφρονούμε την πρόσκαιρη ηδονή και να αντέξουμε στις προσβολές τις ψυχής. Εκείνος που καταδέχεται κάθε πειρασμό και χαίρεται που έπεσε σ’ αυτόν με την πεποίθηση ότι ο πειρασμός καθαρίζει τη ψυχή και την κάνει να επιθυμεί τη δέηση προς τον Θεό, αποκτά την αληθινή ψυχική ευεξία. Ο άνθρωπος αυτός εκφράζει ευγνωμοσύνη σ’ εκείνους από τους οποίους δέχεται τους πειρασμούς και εύχεται για αυτούς σαν να ήταν ευεργέτες του. Ο ίδιος δεν δέχεται μονάχα τη συγχώρηση για τα αμαρτήματα του αλλά και τη θεία ευλογία. Μακαρίζεται από τον Κύριο για την μέχρι τέλος υπομονή του και μακροθυμία που εξασφαλίζονται με το πνεύμα της ταπεινώσεως. Μέσα στον άνθρωπο αυτόν γεννιέται το κατάλληλο πένθος για την κάθε ενδεχόμενη πτώση και αδυναμία και μαζί του και η κατάλληλη παρηγορία. Δεν γεννιέται απλώς το πένθος αλλά και τα δάκρυα που μαλακώνουν τη σκληρότητα της καρδιάς και την φέρνουν στη συντριβή και την κατάνυξη. Τότε ανατρέπεται κάθε πικρία και παρέχεται από το Θεό η γλυκιά ιλαρότητα. Το πένθος αυτό της ψυχής είναι ωφελιμότατο. Ο Θεός είναι εύσπλαχνος και ακούει τον πόνο της κάθε ψυχής γιατί κατέβηκε μέχρις εμάς, μας επισκέφθηκε και υποσχέθηκε παρηγοριά, που είναι αυτός ο ίδιος αφού λέγεται και είναι Παράκλητος ».

Επιστολή Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά προς την μοναχήν Ξένην. (Μέρος Β, περί παθών και αρετής)