Η μελαγχολία της τρίτης ηλικίας Η αναστάσιμη προοπτική απέναντι στο θάνατο

Γυμνός εκτεθειμένος
στον πάγο αυτής της
δυσοίωνης εποχής…
είμαι τόσο ταραγμένος
Φ. Κάφκα

Σε διάφορες ηλικίες καλείται ο άνθρωπος να υπερβεί μια δεδομένη κατάσταση ισορροπίας. Να προσαρμοσθεί σε νέες εξωτερικές συνθήκες ή να πραγματώσει αναδυόμενες εσωτερικές δυνατότητες. Ενδεικτικά αναφέρουμε την ένταξη στο σχολείο, στο χώρο εργασίας, στο γάμο, την τεκνοποιία ή τη συνταξιοδότηση.

Σε αυτές τις κρίσιμες φάσεις της ζωής, ενεργοποιούνται οι ψυχολογικές δυνατότητες του παρελθόντος και διαρθρώνουν τις προοπτικές του μέλλοντος.

Κάθε άνθρωπος βιώνει την κρισιμότητα των καταστάσεων της ζωής του, με ένα τρόπο ιδιαίτερα προσωπικό, μοναδικό και ανεπανάληπτο. Η οδύνη, η ανασφάλεια και η αγωνία συνοδεύουν πάντοτε το πέρασμα από το γνωστό στο άγνωστο.

Από τη στιγμή της ενδομήτριας σύλληψης αρχίζει η δόμηση της προσωπικότητας. Στην παιδική ηλικία το σύνολο των εμπειριών συνεργεί στην διαμόρφωση ενός πολύμορφου και εύπλαστου σχήματος δυνατοτήτων. Από αυτό το δυναμικό, προσωπικό, αντιληπτικό, ερμηνευτικό μηχανισμό εξαρτώνται οι μετέπειτα δυνατότητες προσαρμογής, υπομονής, αντοχής, αυτοέλεγχου και επικοινωνίας. Στο εξής η ελευθερία της βούλησης, θα μάχεται με αυτό το ψυχοδεσμευτικό υπέδαφος.

Η μελαγχολία των «πενήντα» είναι το πικρό φρούτο της άγονης ψυχικής ιστορίας των περασμένων δεκαετιών. Δεν είναι παρενέργεια των σωματικών ή ορμονικών αλλοιώσεων. Η οδύνη προκύπτει από τον αρνητικό τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος κατανοεί, ερμηνεύει και νοηματοδοτεί την υπαρξιακή του κατάσταση.

Δεν είναι βέβαια δυνατόν να γνωρίσουμε με αντικειμενικό, επιστημονικό τρόπο την ιδιαίτερη ποιότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Διότι ήδη η γνωστική προσέγγιση αλλοιώνει την ιδιαίτερη ποιότητα του βιώματος που εξετάζουμε. Θα θέλαμε μόνο να σκιαγραφήσουμε τους βασικούς παράγοντες που επεμβαίνουν στην διαμόρφωση του μελαγχολικού συναισθήματος, δίνοντας έμφαση στο σεβασμό της μοναδικότητας του προσώπου και έχοντας επίγνωση των κινδύνων παρερμηνείας που επιφέρουν οι γενικεύσεις.

Η μέση ηλικία σηματοδοτεί το τέλος της νεότητας.
Η αισθητική αλλοίωση του σώματος ερμηνεύεται ως μείωση της ελκυστικότητας. Η αίσθηση αυτοεκτίμησης θίγεται

Ο γονεϊκός ρόλος καταξιώνει και νοηματοδοτεί την ψυχολογική ταυτότητα. Στην μέση ηλικία όμως η σημαντικότητα του γονεϊκού ρόλου τίθεται υπό αμφισβήτηση. Τα παιδιά ανεξαρτητοποιούνται. Η μέριμνα των γονιών ερμηνεύεται ως έλεγχος και καταπίεση της ελευθερίας. Αν τα παιδιά έχουν δημιουργήσει δική τους οικογένεια, απομακρύνονται. Η διαφορά νοοτροπίας των γενεών εμποδίζει την επικοινωνία.

Η παραδοσιακή οικογένεια ήταν μια κοινωνική ομάδα με στενούς δεσμούς. Το αίσθημα της ενότητας και της αρμονίας των διαπροσωπικών σχέσεων, εθεωρείτο σημαντικότερο από το αίσθημα της αυτοπραγμάτωσης, της εκπλήρωσης των προσωπικών επιθυμιών και επιδιώξεων. Ο παππούς και η γιαγιά πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους μέχρι τα βαθιά γεράματα. Οι παραδοσιακές αρχές και αξίες αναγνώριζαν κύρος, αξιοπρέπεια, σοφία και ηγεμονία στα πρόσωπα των ηλικιωμένων. Το αντίθετο συμβαίνει στη σύγχρονη οικογένεια όπου οι ηλικιωμένοι περιθωριοποιούνται. Έστω και σε πανσιόν πολυτελείας. Η προοπτική της απομόνωσης και της μοναξιάς ενεργοποιεί την απογοήτευση, την αίσθηση του κενού και τη μελαγχολία.

Ένας άλλος παράγοντας που συνθλίβει την μέση ηλικία, είναι ο απολογισμός του παρελθόντος. Η επίμονη συναίσθηση ότι δεν πραγματοποιήθηκαν οι ελπίδες και οι προσδοκίες της νεότητας.

Τα όνειρα για την ιδανική ερωτική σχέση, για την αξιοποίηση των ψυχικών χαρισμάτων στον κοινωνικό και επαγγελματικό τομέα συνθλίβονται κάτω από το βάρος της βιωμένης πραγματικότητας.

Η θλίψη για όσα δεν έγιναν ή έμειναν ανεκπλήρωτα. Για τις χαμένες ευκαιρίες και τις ανέφικτες ελπίδες και πάνω απ’ όλα η αμείλικτη και βέβαιη ήττα από το θάνατο. Το επερχόμενο τέλος που θα ανατινάξει συθέμελα το οικοδόμημα της ζωής.

Η μελαγχολία είναι η φυσική έκβαση της εγκόσμιας πορείας, όταν ζει κανείς μακρυά από το Θεό. Διότι χωρίς τη χαρά της παρουσίας του Θεού, χωρίς τη βεβαιότητα της νίκης κατά του θανάτου, χωρίς την ελπίδα της αιωνιότητας, η αίσθηση της θλίψης και της αποτυχίας είναι αναπόφευκτες. Το μέγεθος της απελπισίας είναι ανάλογο με την βιωμένη απόσταση ολόκληρης της ζωής από την αγιότητα. Το μηδέν δεν κρύβεται για πάντα κάτω από πολυμήχανες, ψυχοφθόρες εμπειρίες πολυτελείας.

Το πέρασμα του χρόνου μας φέρνει αντιμέτωπους με την προοπτική της υπέρβασης. Η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει. Καιρός να αναζητήσουμε σωσίβιες λέμβους που αντέχουν στην ορμή του Αχέροντα. Η αυλαία του παρόντος αιώνος κλείνει. Τα χειροκροτήματα τέλειωσαν. Έρχονται να μας προϋπαντήσουν οι αιώνες των αιώνων.

Ο προετοιμασμένος άνθρωπος είναι τρομερός...για τον ίδιο τον θάνατο. Προσδοκά το τέλος του βίου με εορταστική διάθεση.

Να μη μείνουμε έξω από τον νυμφώνα.

Είμαστε μελλοθάνατοι από την στιγμή της γέννησης. Η λησμονιά μάς εξάντλησε. Αποφύγαμε τα νεκροταφεία και ζήσαμε το θάνατο μέχρι το κόκαλο. Τώρα που βαδίζουμε ανεπίστρεπτα προς τα σύνορα, ας πανηγυρίσουμε. Ήδη ποθεί να μας αγγίξει το νικητήριο φως. Το λευκό, πυκνό, χαριτωμένο φως της αναστημένης ζωής.

Ο υπέρφωτος γνόφος της απανταχού και αείποτε παρουσίας του Νικητή του θανάτου.